Ψάχνοντας κάποια παλιότερα κείμενα έπεσα πάνω σε μια εκτύπωση με τίτλο «Η Μακρόνησος των Προσφύγων» και υπότιτλο: «Από τον Πόντο στο Μακρονήσι».
Είναι ένα κείμενο που το είχα ξεχάσει κυριολεκτικά. Φαίνεται ότι γράφτηκε με αφορμή ένα Διεθνές Συνέδριο για τη Μακρόνησο, που έγινε στις 6 και 7 Μαρτίου 1998 κι απ’ όπου απουσίαζε πλήρως κάθε αναφορά στο γεγονός ότι από το Μακρονήσι είχαν «περάσει» και Πόντιοι πρόσφυγες. Θα πρέπει να δημοσιεύτηκε τότε στην εφημερίδα «Εύξεινος Πόντος».
Με αφορμή την υπενθύμιση του ιστορικού γεγονότος από τον «Πόντο κι Αριστερά» αναρτώ τα κείμενα αυτά.
Το αντίγραφο αυτό είναι το μόνο που έχει απομείνει στο δικό μου αρχείο, εφόσον πολλά παλιά κείμενα χάθηκαν από τη μνήμη του υπολογιστή μου, ενός Olivetti (αλήστου μνήμης και απαράδεκτης υποστήριξης) που είχα μέχρι το 1998.
Στο κείμενο αυτό περιέχεται και μια μαρτυρία της Αγγελικής Μυρωνίδου (το γένος Αγτζίδη), που δημοσιεύτηκε στον«Οικονομικό Ταχυδρόμο» σ’ ένα μεγάλο αφιέρωμα που είχα κάνει το ΄94
«Μυρωνίδου Αγγελική
«Γεννήθηκα στο Αμιρχάν του Καρς. Ο γονείς μου είχαν πάει στο ρωσοκρατούμενο Καύκασο το 1877. Η πατρίδα τους ήταν η Χερίανα του Πόντου. Εφυγαν για να γλυτώσουν από την καταπίεση των Τούρκων. Στην περιοχή του Καρς ζούσαν 70.000 Ελληνες. Είμασταν μια ανθούσα κοινότητα. Στα μέρη μας έγιναν οι φονικότερες συγκρούσεις μεταξύ του ρωσικού και του τουρκικού στρατού στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θυμάμαι, μικρό παιδί ήμουν τότε, τους χιλιάδες Τούρκους στρατιώτες που είχαν βρει το θάνατο από το πολύ κρύο καθώς προσπαθούσαν να ανέβουν από τα βουνά μας για να αιφνιδιάσουν τους Ρώσους.
Μετά το 1918 στην περιοχή του Καρς εμφανίστηκαν ελληνικά στρατιωτικά σώματα από τους ντόπιους Ελληνες. Υπήρχε μεγάλος ενθουσιασμός. Τα τραγούδια τους ήταν πατριωτικά και μιλούσαν συνέχεια για την Ελλάδα. Περίμεναν ότι σύντομα θα έρθει ελληνικός στρατός. Ολοι τότε πιστεύαμε ότι ήρθε η ώρα να ελευθερωθούμε. Τα πράγματα όμως ήρθαν αλλοιώτικα. Στη Ρωσία, λόγω της μεγάλης φτώχειας και της αθλιότητας, πήραν την εξουσία οι μπολσεβίκοι. Τα δικά μας μέρη τα έδωσαν στους Τούρκους. Ετσι γίναμε πρόσφυγες. Για τέσσερα χρόνια γυρνούσαμε μέσα στη Ρωσία, στη φωτιά του εμφυλίου πολέμου. Πολλοί Ελληνες πρόσφυγες πέθαναν από τις κακουχίες και τις αρρώστειες. Εμείς ζήσαμε τον πιο πολύ χρόνο στην Ανάπα.
Στην Ελλάδα ήρθαμε την άνοιξη του 1922. Αιτία ήταν η γιαγιά μας που έλεγε «Στην Ελλάδα θέλω να πάω και ας πεθάνω!». Και πράγματι μόλις φτάσαμε στην Ελλάδα μας έβαλαν για δύο μήνες καραντίνα στο Μακρονήσι. Η γιαγιά μου δεν άντεξε πολύ. Πέθανε και τη θάψαμε εκεί. Μετά κάτσαμε σε αντίσκοινα στα Λιπάσματα στον Πειραιά. Από `κει πήγαμε στο Αγρίνιο. Η φτώχεια μας ήταν πολύ μεγάλη. Στην αρχή ζητιανεύαμε για να ζήσουμε. Από το Αγρίνιο πήγαμε στο Κιλκίς, σ’ ένα χωριό που το έλεγαν Σταυροχώρι. Ηταν πολύ δύσκολα χρόνια. Χιλιάδες πρόσφυγες πέθαναν. Μόλις συνήλθαμε λίγο οικονομικά έγινε ο πόλεμος. Ο άντρας μου σκοτώθηκε πολεμώντας στα βουνά της Αλβανίας…»
Στη συνέχεια, η μαρτυρία αυτή συμπεριλήφθηκε στο συλλογικό έργο που βασιζόταν στο αφιέρωμα του ’94 και είχε ως τίτλο: «Οι άγνωστοι Ελληνες του Πόντου», Αθήνα, εδ. Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, 1997.
Το δικό μου κείμενο, που ακολουθεί τη μαρτυρία της Μυρωνίδου, συμπεριλαμβάνει επίσης τη μαρτυρία αυτή…..
Μια εξαιρετική περιγραφή του κολαστηρίου της Μακρονήσου για τους ταλαιπωρημένους πρόσφυγες του 1922, δίνει ο Ευτύχιος Γιαρένης σε βιβλίο του που εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1933:
Οι μαούνες, μία-μία φόρτωναν και ξεφόρτωναν και ξαναγύριζαν πίσω να επαναλαμβάνουν το ίδιο μέχρι αργά το βράδυ.
Μα ποιό μέρος είναι αυτό, πώς το λέγανε; Δέν είχε ούτε ένα σπίτι, δέν είχε ούτε λίγο νερό να πιουν, να πλυθούν, να ξεβρωμίσουν, ένα δένδρο, λίγη βλάστηση;
Κράτα την αναπνοη σου, αγαπημένε μου αναγνώστη, κρατήσου καλά μην πέσεις, γιατί θα ακούσεις το φρικτό όνομα τού τόπου αυτού, τής γης αυτής, θα κρύψεις το πρόσωπό σου από ντροπή, διότι βρέθηκαν συνάνθρωποί σου να σκεφθούν να διαλέξουν τον τόπο αυτό γιά τα ξενιτεμένα τους αδέλφια, που τ’ όνειρό τους ήταν, αιώνες τώρα, πώς να έρθουν στη μάνα πατρίδα! «Φτούσου, άνθρωπε, και πάλι».
Χάθηκε τόσος τόπος, να βρεθεί μιά άκρη, μιά γωνιά σ’ ολόκληρη τη χώρα, που να έχει, αν όχι τίποτε άλλο, τουλάχιστον νερό! Να ξεδιψάσουν αυτοί, να βρέξουν και τα φλογισμένα απ’ τον πυρετό χείλη των αρρώστων! Κράτα την αναπνοή σου γιά να ακούσεις. Στηρίξου κάπου να μήν πέσεις! Μακρόνησος.
Έτσι λεγόταν ο τόπος, που πρωτόρθαμε στη μάνα γη. Μακρόνησος είναι το όνομα, που θυμίζει φρίκη και ντροπή. Γιατί μας φέρανε σ’ αυτό τον «τρισκατάρατο» τόπο; Ποιά εγκληματικά μυαλά το απεφάσισαν; Πουθενά, πουθενά δέν αναφέρεται, ότι εκεί πήγαν και πολλούς πρόσφυγες τής Μικράς Ασίας, τού Πόντου, γιά εξόντωση. Αυτό ας είναι μιά μαρτυρία γιά αυτούς, που θα γράψουν τη μελλοντική ιστορία. Ας μην κρύψει κανένας τη ντροπή εκείνη.
Λένε, πως τα παλιά χρόνια, στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και κατοπινά στο Βυζάντιο, στέλναν γιά βέβαιη εξόντωση τους πολιτικούς τους αντιπάλους και στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.
Μας έδωσαν λίγο νερό, που το φέρναν από την αντικρινή στεριά, το Λαύριο. Ένα νερό, που σε κάθε άλλη περίπτωση θα το έφτυνες. Μέσα σε κάτι βυτιοφόρα, που η σκουριά τους μύριζε. Ήταν ανυπόφορη! Όμως το ‘πιαν! το ‘πιαν! Και πού να ξεδιψάσουν!
(Ευτύχιος Γιαρένης, «Αυτούς που δέρνει ο άνεμος. Μιά ιστορία απανθρωπιάς τού ανθρώπου», Θεσσαλονίκη, 1933, σελ. 98-99).
Lefteria:
Η Μακρόνησος λειτούργησε για ένα και πλέον χρόνο ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων (Ποντίων κατά κύριο λόγο) την περίοδο 1922-1923. “Φιλοξενήθηκαν” δεκάδες χιλιάδες προσφύγων κάτω από απάνθρωπες και τραγικές συνθήκες με αποτέλεσμα πάρα πολλοί να αφήσουν εκεί την τελευταία τους ανάσα.
‘Ισως κάτι να είχε ακούσει ο ποιητής της ρωμιοσύνης όταν έγραφε στον “Πέτρινο χρόνο” :
“..Κι η Παναγιά του Πόντου φλωροκαπνισμένη απ’ το σούρουπο
να σεργιανάει ξυπόλυτη στην αμμουδιά
συγυρίζοντας τα σπίτια των μικρών ψαριών
καρφώνοντας μ’ ένα θαλασσινό σταυρό τη φεγγαρίσια της πλεξούδα..”
(Γιάννης Ρίτσος -Πέτρινος χρόνος-Τα Μακρονησιώτικα)
Κάτι που κατά ένα περίεργο τρόπο φαίνεται να διέφυγε της προσοχής της ιστορικής αφήγησης για την Μακρόνησο.
Σχεδόν όλες οι αφηγήσεις που αφορούν την Μακρόνησο ξεκινούν με το “Μακρόνησος , νήσος Ελένη κατά την αρχαιότητα κλπ ” . Μερικές αφιερώνουν τρεις σειρές με μια σχεδόν παρόμοια φράση για τους (ολιγάριθμους από μια πρόχειρη έρευνα που κάναμε) Τούρκους αιχμαλώτους των βαλκανικών πολέμων που έμειναν εκεί για μικρό χρονικό διάστημα μέχρι να προωθηθούν στην Τουρκία και περνούν στην περίοδο για την οποία και είναι γνωστή η Μακρόνησος. Την περίοδο που λειτούργησε ως στρατόπεδο συγκέντρωσης “εθνικής αναμόρφωσης” , και το όνομα Μακρόνησος ήταν συνώνυμο της φρίκης και του τόπου μαρτυρίου για χιλιάδες αγωνιστές της αριστεράς.
Κάποιοι Μακρονησιώτες μέσα στις αφηγήσεις τους ανέφεραν και τούτο το σημάδι της ιστορίας του ξερονησιού, ελάχιστα γνωστό: σκάβοντας λίγο, έβρισκαν κόκαλα από κορμιά πρόχειρα παραχωμένα. Ήταν οι Τούρκοι αιχμάλωτοι των Βαλκανικών πολέμων, που είχαν μεταφερθεί στο ξερονήσι και αφέθηκαν από το ελληνικό κράτος να πεθάνουν κατά χιλιάδες… Πέθαναν από… χολέρα ήταν η επίσημη εξήγηση που δόθηκε κάποια στιγμή..”
Όμως αυτό που διέφυγε και διαφεύγει των σχετικών με την Μακρόνησο αφηγήσεων ήταν ότι υπήρξαν και άνθρωποι που “επισκέφθηκαν” δυό φορές την Μακρόνησο.
Και τις δύο φορές για κάθαρση….. στην “εθνική κολυμβήθρα” κατά τον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Την πρώτη από λοιμώδη νοσήματα και την δεύτερη από το “μικρόβιον του κομμουνισμού”. Παιδιά την πρώτη φορά, ώριμοι άνδρες την δεύτερη…
Η Μακρόνησος λειτούργησε για ένα και πλέον χρόνο ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων ( Ποντίων κατά κύριο λόγο ) την περίοδο 1922-1923 . “Φιλοξενήθηκαν” δεκάδες χιλιάδες προσφύγων κάτω από απάνθρωπες και τραγικές συνθήκες με αποτέλεσμα πάρα πολλοί να αφήσουν εκεί την τελευταία τους ανάσα.
Ίσως το νούμερο που μας δίνει ο Ριζοσπάστης στις 8-12-1923 στο κεντρικό του άρθρο “Προς τις εργαζόμενες προσφυγικές μάζες” να τρομάζει και φαντάζει υπερβολικό αλλά δεν πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα και αποτυπώνει τις άθλιες συνθήκες με τις οποίες υποδέχθηκε το ελληνικό κράτος τους πρόσφυγες στο λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου.“..Αυτοί φάγανε 40 χιλιάδες πρόσφυγες στη Μακρόνησο στην καραντίνα..”.
Κάτι που αποτυπώνεται πολύ καθαρά και σε μια μαρτυρία- επιστολή ενός Πόντιου “Μακρονησιώτη” στις 4 – 1- 1923 προς έναν γνωστό του στην Κωνσταντινούπολη.
“…Απεβιβάσθημεν εν Μακρονησίω (ακατοίκητον) όπου υπέστημεν αληθή Οδύσσειαν και όπου εύρον τον θάνατον σχεδόν το ήμισυ των προσφύγων…”.
Μετά από δίμηνη παραμονή στην Μακρόνησο ” ..εύρον τον θάνατον σχεδόν το ήμισυ των προσφύγων..” !!! μας πληροφορεί η επιστολή…..
«Ριζοσπάστης 26-3-1923»
Από τα μέσα του 1922 άρχισαν κατά χιλιάδες να αποβιβάζουν στην Μακρόνησο Πόντιους (κυρίως) πρόσφυγες όπου μετά από ολιγόμηνη “περιποίηση-απολύμανση” προωθούνταν στην υπόλοιπη Ελλάδα. Για άφιξη 3.750 Ποντίων μας πληροφορεί η εφημερίδα “Ριζοσπάστης” στις 26-3-1923, για την αναχώρηση από την Μακρόνησο 5.500 προσφύγων μας μιλά η εφημερίδα“Εμπρός” στις 13-9-1922 …..
«Εμπρός» 13-9-1922
Σχετικά δημοσιεύματα στον τύπο της εποχής υπάρχουν πολλά. Παραθέτουμε ενδεικτικά μόνον μερικά…(κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)
Στην Μακρόνησο εκείνη την εποχή λειτούργησε και αμερικανική “επιτροπή περίθαλψης προσφύγων” η οποία μάλιστα (μην χάσει…)εξέδιδε και σχετικές καρτ ποστάλ με τις δραστηριότητές της !!!! Δείτε την σχετική φωτογραφία .
Μέλη εκείνης της αμερικανικής αποστολής στην Μακρόνησο περιγράφουν πως βίωσαν εκείνες τις στιγμές στο βιβλίο τουBRUCE CLARK -”Δύο φορές ξένος” -Εκδόσεις Ποταμός 2007.
“..Ένας Αμερικανός που ήταν μέλος κάποιας άλλης φιλανθρωπικής αποστολής και ταξίδευε με το «Ιωνία» προσπάθησε μάταια να πείσει την Λαβτζόι ότι ήταν πολύ επικίνδυνο να αφήσει μία χούφτα γυναίκες μόνες τους σε ένα νησί, οι προσωρινοί κάτοικοι του οποίου είχαν σχεδόν χάσει τα λογικά τους από τις δοκιμασίες του ταξιδιού. Πολλών τα παιδιά είχαν
φωτο από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών
πεθάνει και είχαν υποστεί το μαρτύριο να βλέπουν τα σωματάκια να πετιούνται στη θάλασσα και ύστερα να επιπλέουν γύρω από το καράβι..”
“..Οι συνθήκες των προσφύγων δεν περιγράφονται. Άνθρωποι, συνήθως γυναικόπαιδα, χωρίς πατρίδα, απόκληροι όλου του κόσμου. Ανίκανοι να μιλήσουν ελληνικά. Τους μαζεύουν και τους οδηγούν από τόπο σε τόπο σαν τα ζώα. Τους ρίχνουν σε σκοτεινές τρύπες και τρώγλες. Δεν έχουν φαγητό, πετρέλαιο, νερό, σκεπάσματα και ρούχα. Είναι παγωμένοι, πεινασμένοι και άρρωστοι…»
Τα κόκαλα από κορμιά πρόχειρα παραχωμένα που έβρισκαν οι Μακρονησιώτες πολιτικοί κρατούμενοι λοιπόν… ίσως να μην ήταν μόνο από Τούρκους αιχμαλώτους του 1912-13……
Ίσως κάτι να είχε υπ’ όψη ο Γιάννης Ρίτσος όταν έγραφε στον “Πέτρινο χρόνο” για “την Παναγιά του Πόντου που σεργιανούσε φλωροκανπισμένη και ξυπόλυτη στην αμμουδιά της Μακρονήσου”. Ποιός ξέρει…..
Η πρώτη φωτογραφία του άρθρου είναι από το περιοδικό “National Geographic“- τεύχος Νοεμβρίου 1925 και αναφέρεται σε 6.000 πρόσφυγες από την Τραπεζούντα που μόλις έχουν φτάσει στην Μακρόνησο.
Refugee camp on the island of Macronissi, circa 1922
The largest American Women’s Hospitals projects in the 1920s and 1930s were in Greece, where long term medical aid was desperately needed, due to the devastation left by the First World, Balkan, and Greco-Turkish Wars.
To meet the vast needs for medical relief, President Esther Pohl Lovejoy found that she had to spend much of her time fundraising. As early as 1919, she realized that she needed to capitalize on human interest stories as well as factual material in order to procure private and public support of the AWH projects. In a letter written to Dr. Ruth A. Parmelee, a physician and medical missionary working in Harpoot [now Harput] Turkey, Dr. Lovejoy succinctly said:
We are very much interested in the work you are doing and we should greatly appreciate a more complete description of the cases you are meeting. I observe that your total number of treatments for the month of August was something over three thousand. It is very helpful in this office to have letters descriptive of conditions that are of human interest. In other words, stories of suffering and heroism such as will help us in our effort to secure funds to continue this work. 1
Dr. Parmelee, who served in Greece for three decades in various capacities under the auspices of the AWH, took Dr. Lovejoy’s advice to heart. She became, in a very real way, an impassioned advocate for the continued support of the Christian Greeks and Armenians she worked among both in Turkey and in Greece.
Oι ελληναράδες διαθέτουν κοντή μνήμη λησμονούν την ιστορία μας,λησμονούν την προσφυγιά,τόν ανθρώπινο πόνο,την εξαθλίωση…….
Το Μακρονήσι η Αμυγδαλέζα του ξεριζωμού του ελληνισμού…….πόσες Αμυγδαλέζες θά χωρέσει τούτος ο τόπος,πόση απανθρωπιά,πόση δυστυχία…..
Αφιερωμένο στούς πρόσφυγες πού ονειρεύονται ένα καλύτερο αύριο στην Ελλάδα
Σήμερα πού το προσφυγικό ζήτημα βρίσκεται στην επικαιρότητα ξανά λόγο του πολέμου στη Συρία και την μετακίνηση Σύριων πρός την Ελλάδα άς μη λησμονούμε τη δική μας προσφυγιά,αυτή που κάποιοι ελληνάρες επικαλούνται όποτε τους εξυπηρετεί ενώ η αλήθεια ειναι πώς όπως συμπεριφέρονται σήμερα στους δυστυχείς και ταλαιπωρημένους πρόσφυγες από τη Συρία συμπεριφέρθηκαν και στους Ελληνες της Μικράς Ασίας.
Οι χαμένες πατρίδες πού κάνουν λόγο και οι δικοί μας πρόσφυγες (οί τότε τουρκόσποροι)εξυπηρετούν πολιτικά παιχνίδια ο Ελληνας δυστυχώς διαθέτει μνήμη χρυσόψαρου λησμονεί έυκολα γυρνά τη πλάτη στην ιστορία
Επιμέλεια –Lefteria
Lefteria 